استان سمنان یکی از استانهای کشور ایران است. مرکز و پرجمعیت‌ترین
شهر این استان، شهر سمنان است. مساحت این استان برابر با 97٬491 کیلومتر مربع که 5٫9 درصد مساحت کل کشور را شامل
می‌شود. این استان از نظر مساحت هفتمین استان ایران است.
این استان از جانب شمال به استانهای خراسان شمالی، گلستان و
مازندران، از جنوب به استانهای خراسان جنوبی و اصفهان، از مشرق به استان خراسان رضوی
و از مغرب به استانهای تهران و قم محدود است. نکته جالب توجه این است که رئیس‌جمهوری‌های
ایران از سال 1384 تا 1396 از این استان بوده‌اند و تا 1400 خواهند بود.
شهرها و شهرستان ها
این استان هم‌اکنون دارای 8 شهرستان، 20 شهر، 15 بخش و 31 دهستان
است.
شهرستانهای این استان شامل: 1- سمنان 2 - شاهرود 3- دامغان
4 - گرمسار 5 - سنگسر 6- سرخه 7- میامی 8- آرادان می‌باشد.
موقعیت جغرافیایی (استانهای همجوار)
استان سمنان با هشت استان ایران همسایه است که تعدادی از آنها
از پرجمعیت‌ترین استانهای ایران به‌شمار می‌آید. همسایگی استان سمنان با استانهای
خراسان رضوی و تهران موجب شده راه ارتباطی این دو استان(جاده تهران-مشهد) از استان
سمنان عبور کند. همچنین جاده‌های ارتباطی بین استانهای شمالی (خراسان شمالی,گلستان
و مازندران) و استانهای مرکزی (یزد و اصفهان) از این استان عبور می‌کند.
مردم
در 1385، جمعیت استان 589٬742 نفر بوده که از این تعداد
440٬559 نفر در مناطق شهری ساکن بوده‌اند. تراکم نسبی جمعیت در همین سال 6 نفر در هر
کیلومترمربع بوده‌است. استان سمنان کمترین تراکم نسبی جمعیت در ایران را دارد. جالب
توجه اینکه این استان پهناور کمتر از یک درصد جمعیت کشور را در خود جای داده‌است.
تقریباً تمامی مردم این استان مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند.
بر پایه سرشماری سال 1385 از 589٬742 نفر جمعیت استان 586٬297 نفر مسلمان، 29 نفر زرتشتی،
329 نفر مسیحی، 1 نفر کلیمی، 645 نفر سایر و 2441 نفر اظهار نشده در استان زندگی می‌کنند.
نظرسنجی سال 1389
طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ
عمومی در سال 89 انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان
288 شهر و حدود 1400 روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری
شد در استان سمنان به قرار زیر بود: 91٫5 فارس (91٫7٪ مرد، 91٫8٪ زن)، 1٫5 ترک (1٫7٪ مرد، 1٫6٪ زن)، 4٫6 شمالی شامل مازنی، گیلک، تات،
تالش و ترکمن (3٫3٪ مرد، 4٫9٪ زن)، 0٫8 کرد، 0٫1 لر (1٫7٪ مرد)، 0٫8 سایر و 0٫8 بدون جواب بودند.
زبان
اکثر اهالی استان سمنان به زبان فارسی سخن می‌گویند. از بین
شهرهای استان تنها اهالی شهرهای سنگسر و ایوانکی فارسی‌زبان نیستند و به زبان‌های سنگسری
و تاتی تکلم می‌کنند. زبان سمنانی که بومی‌ترین زبان استان است، جای خود را در مرکز
استان تقریباً به فارسی داده، اما گونه‌های مختلف آن هنوز در بسیاری از شهرها و روستاها
مانند مهدیشهر، سرخه یا لاسجرد رایج است. سمنانی زبانی انعطاف‌ناپذیر است. واژه‌های
بیگانه را به سختی می‌پذیرد و حتی به نظر می‌رسد که تا حدود یکی دو سده گذشته در مقابل
ورود واژه‌های فارسی نیز مقاومت به خرج داده باشد. همچنین خاصیت ترکیب‌پذیری و ساخت
واژه‌های جدید در این زبان در مقایسه با فارسی بسیار ضعیف است. کریستن سن که در حدود
سال 1914 درباره زبان سمنانی پژوهش نموده، می‌گوید:
زبان سمنانی به قدری با سایر زبان‌های ایرانی نظیر مازندرانی
و گیلکی و غیره اختلاف دارد که خود ایرانی‌ها می‌گویند، بدون اینکه این زبان‌ها را
فرا گرفته باشیم، درک می‌کنیم ولی زمانی‌که دو سمنانی با هم صحبت می‌کنند، هرگز زبان
آنها را نمی‌فهمیم.
شهر ایوانکی مرکز تات‌زبانان استان سمنان است. همچنین در روستاهای
بخش ایوانکی و برخی روستاهای شهرستان سرخه (مانند اروانه) به زبان تاتی سخن گفته می‌شود.
همچنین در بخش شهمیرزاد از شهرستان مهدی شهر و در میان عشایر الیکایی زبان مازندرانی
رایج است.
ویژگی‌های طبیعی و اقلیمی
استان سمنان به خاطر موقعیت جغرافیایی، اقلیم بیابانی و نیمه
بیابانی و محدودیت‌‌های آب و خاک، از موقعیت کشاورزی مطلوبی برخوردار نیست. تنها دو
درصد از کل مساحت استان زیر کشت آبی و دیم است. عمده‌ترین محصولات این استان را گندم،
جو، سیب زمینی، پنبه (وش) بومی و ورامینی، یونجه، اسپرس، شبدر و چغندرقند و پسته تشکیل
می‌دهند. از لحاظ دامداری این منطقه به علت دارا بودن مراتع از وضعیت نسبتا” خوبی برخورداراست.
استان سمنان با 5٫5 میلیون هکتار مرتع و 2٫5 میلیون واحد دامی یکی از قطب‌های
دامپروری کشور به‌شمار می‌آید. استان سمنان از مراکز قابل توجه صنایع دستی و از قطب‌های
صنعتی کشور به‌شمار می‌رود. در این استان انواع صنایع دستی نظیر قالی بافی، گلیم بافی،
نمد مالی، سرامیک و سفال سازی و … وجود دارد.
مطالعات زمین‌شناسی انجام شده نشان می‌دهد که قدیمی‌ترین تشکیلات
از سنگ‌های دیرین‌زیستی تا آبرفت‌های کوارترنری در این منطقه وجود دارد. سنگ‌های دوران
دیرین‌زیستی در شمال سمنان، و سرخه اطراف شهمیرزاد و جنوب ارتفاعات شمال دامغان و شاهرود
وجود دارند. سنگ‌های دوران میان‌زیستی در شمال شهمیرزاد در حوالی شیخ چشمه سر و جام
دیده می‌شود. رسوبات دوره دوران ترشیاری از سمنان تا آهوان و طبقات گچدار در شمال شهرستان
سرخه دیده می‌شوند؛ بنابراین دهها کارخانه و معدن گچ در این شهرستان (شهرستان سرخه)وچند
شهرک صنعتی تخصصی گچ فعال می‌باشند و مقدار زیادی از گچ مصرفی کشور را این شهرستان
تأمین می‌کند. سنگ‌های دوران کواترنری نیز از کوههای شمالی تا دشت کویر دیده می‌شوند[نیازمند
منبع. پارک ملی توران و پارک ملی کویر از پارک‌های ملی ایران هستند که در استان سمنان
قرار دارند.
پیشینه تاریخی
استان سمنان در دوران باستان بخشی از چهاردهمین ایالت تاریخی
ورن (ورنه) از تقسیمات شانزده‌گانه اوستایی بود. حتی تهمورث دیوبند را بنیانگذار شهر
سمنان می‌دانند و البته عده دیگری از تاریخ نویسان مژگان بانو که از شاهزادگان دوره
حکومت محلی خیرخواهان بوده‌است را بنیانگذار شهر سمنان می‌دانند و اکنون بقایای قلعه
مژگان بانو که در قسمت شمال غربی شهمیرزاد واقع شده و در دوره حمله مغول تخریب شده
را گواه این موضوع می‌دانند و برخی از دانشمندان، این ایالت را گیلان فعلی می‌دانند
ولی قدر مسلم این که ورن یا ورنه متشکل از صفحات جنوبی البرز و خوار شمال سمنان، دامغان،
خوار، دماوند، فیروزکوه، شهمیرزاد، سرخه، ده‌نمک و آهوان، قوشه، ویمه و نقاط کوهستانی
مازندران بوده‌است.
این منطقه در تمام دوره حکومت مادها و هخامنشیان، کومیسنه یا
کومیشان (قومس بعد از اسلام) جزو ایالت بزرگ پارت یا پرتو به‌شمار می‌رفت. در این دوره
سمنان و سرخه شهرهای سرحدی ایالت‌های پارت و ماد به‌شمار می‌رفت. به همین علت برخی
از مورخان، زمانی این شهرها را جزو مادها و گاهی جزو پارت‌ها به حساب می‌آورند. این
ایالت که در زمان ساسانیان به پشتخوارگر تغییر نام داده، شامل همان شهرهایی بود که
در ایالت ورن وجود داشتند.[نیازمند منبع] حد غربی این ایالت، خوار (گرمسار فعلی)، حد
شرقی آن شاهرود و حد شمالی آن، کوهستان‌های جنوبی طبرستان بود.
سلوکیان بزرگ‌ترین عامل یونانی کردن مشرق بودند و به همین جهت،
برای ادامه فرمان روایی خود نظر مساعد مردم را لازم داشتند و برای این کار تقریباً
شصت شهر در مشرق و ایالت پارت بنا کردند. یکی از این شهرها آپاما یا روستای لاسجرد
فعلی است که در غرب شهرسرخه واقع شده و دیگری شهر هکاتم‌پلیس (صد دروازه) است که عده‌ای
آن را دامغان می‌دانند. شهر صد دروازه در دوران اشکانیان از رونق بسیار زیادی برخوردار
بود و برای سال‌های زیادی پایتخت ایران بوده‌است. هنوز آثاری تاریخی این شهر در اطراف
دامغان و در منطقه‌ای به نام تپه حصار وجود دارد. اشکانیان ایالات ایران را به هجده
بخش وسیع تقسیم کردند که یکی از ایالت‌های مهم آن کمیسن قومیس یا قومس در نواحی سمنان
و دامغان و سرخه و خوار (گرمسار) کنونی بود.
در نیمه قرن هفتم میلادی در زمان یزدگرد سوم، آخرین پادشاه سلسله
ساسانی، مهاجمان عرب کشور ایران را به تصرف خود درآوردند. اعراب نخست شهر بزرگ و آباد
ری را تسخیر کردند، سپس به شمال شرقی رفته و به سرزمین کومش (شهرهای سمنان، دامغان،
بسطام، سرخه) رسیدند و آن ر اتسخیر کردند.
استان سمنان در دوره‌های بعد از اسلام جزو سرزمین تاریخی قومس
(کومش) به‌شمار می‌آمد. استان سمنان طی تاریخ دو هزار ساله خود شاهد فراز و نشیب‌ها،
جنگ‌ها، شکست‌ها و پیروزی‌های بی‌شمار بوده‌است. در دوره‌های بعدی نیز این منطقه مورد
توجه خاص حکومت‌های مرکزی قرار گرفت و منازعه‌ها و مناقشه‌های متعدد بر سر این منطقه
بین قدرتمندان درگرفت.
دردوران حکومت امویان و عباسیان به ویژه پس از قتل ابومسلم خراسانی
به دست منصور دوانیقی، شورش و بلوا سراسر ایران را در برگرفت و نهضت‌های بی‌شماری به
وقوع پیوست که از مهم‌ترین آنها قیام سنباد زرتشتی بود. در اندک زمان، زرتشتیان طبرستان
و نواحی جنوب طبرستان یعنی سنگسر (مهدیشهر) و شهمیرزاد و فولاد محله، به دور رهبر
این نهضت جمع شدند و قومس و ری را به تصرف در آوردند، ولی در ساوه شکست خوردند و سنباد
به قومس گریخت و پس از ضبط خزاین ابومسلم رو به طبرستان نهاد. وی پس از مدتی در دره‌های
سنگسر و شهمیرزاد به قتل رسید.
ایالت کومش از کانون‌های مهم اسماعیلیان در قرن‌های ششم و هفتم
هجری بود. به‌طوری‌که در این ایالت 150 قلعه در اختیار این فرقه بود که هر مجموعه از
آنها را یک کدخدا و هر قلعه مجزای آن را یک محتشم که به منزله فرماندار کل یا حاکم
بزرگ بود، زیر نظر داشت؛ که قلعه‌ای در روستای جوین شهرستان سرخه در میان کوههای سربه
فلک کشیده هنوز پابرجا می‌باشد.
سمنان در دوران مغول، هم چون سایر نقاط ایران از حمله و کشت
و کشتار این قوم در امان نماند و متحمل خسارات جانی و مالی بسیار شد. این کشت و کشتار،
در زمان تیمور لنگ نیز که از سال 783 هجری حمله به ایران را شروع کرد، ادامه یافت.
پس از ظهور و استقرار حکومت صفویان، شاه اسماعیل صفوی به سرکوب
گردن کشان ولایت‌ها پرداخت. از جمله، حاکم قلعه فیروزکوه را دستگیر کرد و به این ترتیب،
ولایت فیروزکوه و خوار، سمنان و سنگسر و سرخه به تصرف صفویان درآمد.
کریم خان زند با عنوان وکیل الرعایا مدت 29 سال در ایران سلطنت
کرد، ولی در این مدت شهرهای سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام، سرخه را در اختیار بزرگان
خانواده قاجار قرار داد. بعد از مرگ خان زند، آغا محمد خان شیراز را ترک کرد و به طرف
کومش و دامغان رفت و با گرد آوردن عده‌ای از افراد قبیله خود، سرانجام توانست به ولایت
کومش (سمنان، دامغان و بسطام و سرخه و میامی) و ولایت جنوبی دریای خزر دست یابد.
پس از آغا محمد خان، برادر زاده وی به نام فتحعلی شاه قاجار
بر اریکه سلطنت تکیه زد و از همان ابتدای سلطنت، سرزمین قومس را که زادگاهش بود مورد
توجه قرار دارد و ذوالفقار را به عنوان حاکم سمنان برگزید. قلعه جهان‌آباد در جنوب
سرخه از بناهای باقی‌مانده از دوران حکومت ذوالفقار خان می‌باشد. نام جغرافیایی قومس
تا اواخر دوران قاجاریه بر سر زبان‌ها بود، لیکن در دوران حکومت پهلوی اول، قومس (فرمانداری
کل سمنان یا استان سمنان فعلی) در شمار شهرهای استان دوم، یعنی مازندران در آمد.
در آغاز سال 1340 هجری شمسی در زمان نخست وزیری دکتر علی امینی
و وزارت کشور سپهبد عزیزی، به پیروی از سنت تاریخی، طبق تصویب‌نامه هیئت وزیران، ایالت
کومش (سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام و سرخه) و جنوب طبرستان یعنی سنگسر (مهدیشهر)،
و شهمیرزاد و نقاط تابعه آنها) از نظر تقسیمات کشوری به نام فرمانداری کل سمنان نامگذاری
شد. مرکز حکومت آن نیز در شهر سمنان تعیین و مستقر گردید.
در سال 1355 هجری شمسی طبق تصمیم دولت وقت با اضافه شدن دماوند،
فیروزکوه، گرمسار و ورامین فرمانداری کل سمنان به استان سمنان تبدیل شد و مرکز آن نیز
همچنان شهر سمنان باقی ماند. البته طبق تقسیمات کشوری سال‌های اخیر، سه شهر دماوند،
فیروزکوه و ورامین از استان سمنان جدا گردیدند.
صنایع دستی
استان سمنان از مراکز قابل توجه صنایع دستی کشور است. در این
استان انواع صنایع دستی نظیر قالیبافی، گلیم بافی، نمدمالی، سرامیک و سفالسازی و...
وجود دارد که هر یک از آنها سوغاتی گرانقدر برای بازدیدکنندگان از استان به‌شمار می‌آیند.
مهم‌ترین صنایع دستی استان عبارت‌اند از:
قالیبافی:
قالیبافی و تولید قالی و قالیچه از دیرباز یکی از تولیدات مهم
استان سمنان به‌شمار می‌رفته‌است. این منطقه که در دوران قبل، دارای استادان زبردست
قالیباف و طراح نقش قالی بود و قالی‌ها و قالیچه‌های ارزنده از دارهای آنان به عمل
می‌آمد. شهرستان میامی شهرستان مهدیشهر و شهرستان سرخه وشهرستان شاهرود از مراکز مهم
تولید قالی و قالیچه در استان سمنان به‌شمار می‌روند.
گلیم بافی: روستاهای شهرستان گرمسار، سمنان و روستاهای کندو،
خیج و رضاآباد شاهرود از مراکز تولید اصلی گلیم در استان سمنان هستند.
نمد مالی: یکی دیگر از صنایع دستی که قدمتی دیرینه در استان
سمنان دارد، نمد مالی است. وضعیت فعلی تولید نمد در استان سمنان از نظر کمی و کیفی
بسیار مطلوب است و مراکز تولید نمد در استان، شهرستان سمنان، دامغان و روستای ابرسیج
شاهرود است.
چاپ قلمکار: مهم‌ترین مرکز چاپ قلمکار در استان در شهرستان دامغان
قرار دارد که ماهانه انواع رومیزی پرده و سفره و سایر محصولات قلمکار تولید و برای
صدور به خارج از کشور آماده می‌کند.
سفالگری و سرامیک: صنعت سفالگری در استان سمنان از پیشینه معتبر
برخوردار است. به‌طوری‌که دکتر اریک اشمید هنگام حفاری در اطراف دامغان امیدوار به
کشف شهر افسانه‌ای هکاتوم پلیس یا شهر صد دروازه بود، به مجموعه‌ای از بهترین فراورده‌های
صنعتگران دو تا سه هزار سال قبل از میلاد مسیح دست یافت. این فراورده‌ها شامل کوزه‌های
بزرگ به اشکال هندسی و دارای لعاب قهوه‌ای روشن و کرم بودند. در سال‌های اخیر، راه‌اندازی
واحدهای آموزش سفالگری و سرامیک در شهرهای سمنان و شاهرود موجب احیا و رشد بیشتر این
صنعت در استان شد. در حال حاضر سفالگران استان سمنان در کارگاه‌های سفالگری و سفالسازی
در سطح استان به ساختن گونه‌هایی ارزشمند سفال مشغولند.
دستباف‌ها: دستبافی شامل تولید پرده‌های سنتی و هنری و حوله
و شال گردن و پارچه‌های متقال زیر ساخت قلمکار است که در استان رایج است. علاوه برآن
جاجیم، چادر شب، پلاس و چوقا (چوخا) که عمدتاً توسط روستائیان و عشایر تولید می‌شود،
از دیگر صنایع دست باف مردم استان است. شهرستان سرخه به ویژه شهر سرخه و روستای افتر
سرخه، شهرستان مهدی شهر به ویژه شهر مهدیشهر و روستای فولادمحله مهدیشهر و روستاهای
شهرستان دامغان و روستاهای بسطام از مراکز تولیدات جاجیمچه و دستباف استان به‌شمار
می‌روند.
موقعیت اقتصادی و اجتماعی
این استان از نظر اقتصادی جایگاه در خور توجهی در اقتصاد کشور
دارد. بخش صنعت استان به علت نزدیکی با استان تهران، دارا بودن شبکه ارتباطی پیشرفته
و راه‌آهن با استانهای تهران، خراسان، مازندران و درآینده از گرمسار و آرادان به آران
و بیدگل به اصفهان و جنوب کشور و کشف ذخائر معدنی مهم، طی سال‌های اخیر از اهمیت ویژه‌ای
برخوردار شده‌است. توزیع جمعیت و تراکم آن در این استان یکسان نمی‌باشد و آهنگ افزایش
آن با مقایسه تراکم نسبی سال‌های گذشته از میزان مساوی تبعیت نمی‌کند.
صنعت و معدن
در اجرای مفاد قانون تأسیس شرکت شهرکهای صنعتی ایران در سال
1364 شرکت شهرکهای صنعتی سمنان تأسیس و فعالیت خود را آغاز نمود. شرکت شهرکهای صنعتی
سمنان هم‌اکنون دارای 11 شهرک صنعتی مصوب در شهرهای سمنان، دامغان، شاهرود گرمسار،
ایوانکی، شهمیرزاد، مهدیشهر، سرخه، آرادان و شهرکهای تخصصی گچ عبدل آباد و افتر در
شهرستان سرخه می‌باشد. لازم است ذکر شود6 ناحیه صنعتی لاسجرد در شهرستان سرخه، یاتری،
ابرسیج و بیارجمند در شهرستان شاهرود، فولادمحله در شهرستان مهدیشهر، صیدآباد در دامغان،
از سازمان جهاد کشاورزی استان به این شرکت انتقال یافت.
بر اساس اطلاعات موجود علاوه بر واحدهای صنعتی در حال تولید،
واحدهای قابل توجه دیگری نیز در دست ساختمان است که از این تعداد بیش‌ترین واحد در
شهرستان سمنان (56٪) و کمترین واحد در شهرستان دامغان (13٪) مستقر هستند. با توجه به وضعیت
زمین‌شناسی منطقه، این استان از نظر تنوع مواد معدنی نیز یکی از مناطق غنی کشور به‌شمار
می‌آید. معادن فعال استان را زغال سنگ، کرومیت، گچ، نمک، سیلیس، سولفات دوسود، دولومیت،
پتاس، خاک‌های صنعتی، مس، سرب، روی، بوکسیت، منگنز، گوگرد، فسفات و... تشکیل می‌دهند
همچنین دارا بودن رتبه نخست در تولید نمک، سولفات سدیم و گچ،
رتبه دوم تولید ذغالسنگ و همچنین رتبه سوم تولید کرومیت در کل کشور از ویژگی‌های این
استان است.
دو نیروگاه قدس سمنان و نیروگاه شهید بسطامی شاهرود از منابع
تولید انرژی این ناحیه است.
منبع: ویکی پدیا